शेती क्षेत्रात संकरित बियाणे (Hybrid Seed )ही एक अभिनव संकल्पना आहे. हे दोन अनुवांशिकदृष्ट्या भिन्न पैलू रोपांच्या संकरापासून तयार केले जातात. या प्रक्रियेद्वारे(Hybrid Seed ) दोन्ही पैलूंच्या गुणधर्मांचे संयोग घडवून आणले जातात. यामुळे संततीमध्ये उत्पन्न वाढ, रोगप्रतिकारशक्ती, किडींचा प्रतिकार आणि वातावरणाशी जुळवून घेण्याची क्षमता यासारखी सुधारित वैशिष्ट्ये आढळतात.
संकरित बियाण्याचे फायदे:
- उत्पादनात वाढ: संकरित बियाण्यांपासून उघड्या परागीभवनाच्या पिकांपेक्षा बऱ्याच प्रमाणात जास्त उत्पादन मिळते. याचे कारण म्हणजे संकरित तेज (Hybrid Vigor) हा phenomenon आहे. यामध्ये संतती वडील रोपांपेक्षा वाढ आणि उत्पादनाच्या बाबतीत अधिक चांगली कामगिरी बजावते.
- रोग आणि किडींचा प्रतिकार: संशोधक विशेषत: रोग आणि किडींच्या(Hybrid Seed ) प्रादुर्भावाला प्रतिरोधक असलेली पैलू रोपे निवडतात. यामुळे तयार होणारी संकरित बियाणे देखील या रोगांचा आणि किडींचा प्रतिकार करण्यास सक्षम असतात. यामुळे जंतुनाशकांचा आणि बुरशीनाशकांचा वापर कमी होतो आणि टिकाऊ शेती पद्धतींना चालना मिळते.
- गुणवत्ता आणि समरूपता सुधारित: संकरित पिके आकार, आकारमान, रंग आणि पिकण्याच्या वेळेत अधिक समरूप असतात. ही समानता व्यावसायिक उत्पादन आणि विक्रीसाठी आदर्श असते.
- अधिक चांगले जुळवून घेण्याची क्षमता: काही संकरांची निर्मिती कठोर पर्यावरणीय परिस्थितींमध्ये टिकण्यासाठी केली जाते. जसे दुष्काळ, खारयुक्त जमीन किंवा अतिथर्मिक / अतिशीत हवामान. यामुळे शेतकऱ्यांना आधीपासून शेतीसाठी अयोग्य असलेल्या भागात पिके लागवड करणे शक्य होते.
संकरित बियाण्यांचे तोटे:
- उच्च किंमत: संकरित बियाणे सामान्यतः उघड्या परागीभवनाच्या बियाण्यांपेक्षा महाग असतात. याचे कारण म्हणजे संकरण प्रक्रिया आणि उत्पादन पद्धती.
- बियाण्यावर अवलंबून राहणे: शेतकरी संकरित पिकांची बियाणे पुढील लागवडीसाठी जपून ठेवू शकत नाहीत कारण त्यांच्या पुढील पिढीत इच्छित वैशिष्ट्ये टिकून राहत नाहीत. त्यांना प्रत्येक हंगामात नवीन बियाणे खरेदी करावे लागते, ज्यामुळे ते बियाणे कंपन्यांवर अधिक अवलंबून होतात.
- आनुवंशिक समरूपतेची शक्यता: काही उच्च-उत्पादन देणारे संकर हे मोठ्या प्रमाणात वापरण्यामुळे पिकांमधील आनुवंशिक विभिन्नता कमी होऊ शकते. ही समानता नवीन रोगांचा किंवा किडींच्या संपूर्ण वाढीसाठी अधिक संवेदनशील बनू शकते.
Follow Us
